Նորատուս

Նորատուսի գերեզմանատունը

Խաչքարային արվեստի զարգացման պատմությունը

Խաչքարը համաշխարհային մշակութային ժառանգության շտեմարանում հայ ժողովրդի թողած ամենաինքնատիպ դրսևորումներից է: Հիմնված լինելով հուշակոթողային արվեստի ավանդույթների վրա՝ քրիստոնեական շրջանում և իր բարձրակետին է հասել միջնադարում: Նորատուսում խաչքարերի կերտման տարբեր ժամանակաշրջանների հրաշալի նմուշներ կան:

IV-V  դարերում բազմաստիճան պատվանդաններին կանգնեցված ցսյուներին վերնամասում ագուցված խաչերով կոթողների էին դրվում տարբեր վայրերում (Արթիկ, Թալին): Հեթանոսական մեհյանները եկեղեցիների վերածելիս քրիսոնյաները հաճախ խաչեր էին կանգնեցնում՝ իբրև իրենց նոր կրոնի խորհրդանշաններ: Համաձայն վկայությունների՝ Հայ Առաքելական եկեղեցու հիմնադիր Գրիգոր Լուսավորիչը Հռիփսիմե և Գայանե կույսերի նահատակման տեղում, ճանապարհներին և քաղաքային հրապարակներում խաբեր է կանգնեցնել տվել: Ըստ ավանդության՝ խաչափայտեր են կառուցվել Սևանա կղզում, Սանահինում և այսպես մինչև Վրաստան:

Փայտը քարով է փոխարինվել V-VIII դարերում, երբ սկսեն «թևավոր խաչեր» կերտել: «Թևավոր խաչերի» և քառակող կոթողների հետագա զարգացումը հանգեցրեց կոթողային հուշարձանի նոր տիպի՝ խաչքարի առաջացմանը, որն իր վերջնական ձևավորումը ստացավ IX դ.:

IX-X դարերում, երբ Հայաստանն ազատագրվեց արաբական տիրապետությունից, երկիրը սկսեց բարգավաճել, երբ Անին, Լոռին, Կարսն ու Վանը վերածվեցին ծաղկուն կենտրոնների, հենց այս ժամանակաշրջանում էլ զարգացում ապրեց խաչքարերի կերտման արվեստը:

Նորատուսի պատմական գերզմանոց IX-XVII դդ

Նորատուսը գտվնում է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզում, Գավառագետի աջ ափին: Մեծ Հայքի Սյունյաց աշխարհի հնագույն բնակավայրերից է, որի տարածքում կան բրոնզի և երկաթի դարերով թվագրվող բազմաթիվ հուշարձաններ:

Միջնադարում հաճախ համարել են գյուղաքաղաք:

Առավելապես հանրահայտ է իր հին ու ընդարձակ գերեզմանոցով, որտեղ պահպանվել են XIII դ. երկու մատուռ և IX-XVII դդ. թվագրվող ավելի քան 800 գեղաքանդակ խաչքար ու տապանաքար:

Գերեզմանոցում կարելի է տեսնել հայկական մշակութային ժառանգության ինքնության կարևոր մաս կազմող խաչքարային արվեստի բազմաթիվ գլուխգործոցներ, պատկերացում կազմել այդ արվեստի զարգացման փուլերի մասին, որոնցից յուրաքանչյուրը մյուսներից տարբերվում է մշակման տեխնիկայով, զարդաձևերի և հորինվածքային առանձնահատկություններոով: Նորատոսում են գործել միջնադարյան տաղանդավոր քարգործ վարպետներ, կազմողներ՝ Քիրամը, Մելիքսեթը, Խաչատուրը, Ավանեսը, Ակոբը, Ներսեսը, Հովհաննես և այլոք:

Նորատուսի գերեզմանոցում բազմաթիվ են նաև տարբեր ձևի ու չափսի տապանաքարերը (հարթ, ուղղանկյունաձև, օրորոցաձև և այլն): Հարթ տապանաքարերի (սալատապան) վրա հիմնականում մարդկանց գծապատկերներ են: Մյուս շիրմաքարերը հարարված են խաչերով, բուսազարդերով, կենցաղային տարբեր տեսարաններով (որսի, խնջույլի, աշխատանքի և այլն):

Խաչքարերի և տապանաքարերի մեջ շատ են արձանագրված և թվակիր  օրինակները: Դրանք հարուստ նյութ են պարունակում հայ ժողովրդի պատմության, պատմական աշխարհագրության, սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների, մշակույթի, նիստուկացի և այլ բնագավառների հարցերը լուսաբանելու համար: